وزه‌ بۆ جیهانێکی هه‌تایی

وزه‌ بۆ جیهانێکی هه‌تایی

گه‌ڕان به‌ دوای سه‌رچاوه‌کانی ئینڕژیێکی نوێ که‌ بتوانێ جێی سوته‌مه‌نیه‌ به‌ردینه‌کان (که‌ ته‌واو ئه‌بن و بۆ ژینگه‌ زه‌ره‌ر هێنه‌رن) بگرنه‌وه‌.

مانای ››به‌رده‌وامی‹‹ زۆرئاڵوزو دژواره‌ به‌ تایبه‌ت کاتێ که‌ باسی وزه‌(ئینیرژی) دێته‌ ئاراوه‌‌. ته‌نیا به‌ که‌ڵک وه‌رگرتن له‌و سه‌رچاوانه‌ی وزه‌ که‌ توانایی نوێ بونه‌وه‌یان هه‌یه‌ وه‌کو کاره‌بای ئاوی، ئه‌توانین به‌هیوای گه‌یشتن به‌هه‌رجۆره‌ به‌رده‌وامیێکی بێ‌کۆتایی بین. به‌ڵام ته‌نانه‌ت کاره‌بای ئاویش کێشه‌ گه‌لێکی تایبه‌تی خۆی هه‌یه‌ وه‌کو لیتاوی بونی بنکی له‌مپه‌ره‌کان، یان سه‌ده‌مه‌یه‌کی تربه‌ ژینگه‌ که‌ له‌مپه‌ره‌کان به‌دی ده‌هێنن و به‌رده‌وامی کاره‌بای ئاوی له‌ سه‌دله‌ سه‌دا (100%) که‌متر ئه‌که‌ن.

له‌ لایێکی‌تره‌وه‌ هه‌ندێک له‌ سوته‌مه‌نیه‌ به‌ردینه‌کان وه‌کو خه‌ڵوزه‌‌به‌ردینه‌ زۆرن و ته‌نانه‌ت به‌م شێوه‌ که‌ڵک وه‌رگرتنی ئێستایان تا چه‌ند سه‌ده‌ی دیکه‌ش- که‌ مرۆڤ سه‌رچاوه‌کانی دیکه‌ی وزه‌ ئه‌دۆزێته‌وه‌- هه‌رواده‌وامه‌یان ئه‌بێ. راپۆڕتی کۆمیسیۆنی جیهانی ژینگه‌ و پێشکه‌وتن (1987)، پێشکه‌وتنی به‌رده‌وام به‌ پێشکه‌وتنێک ئه‌زانێ که‌( نیازه‌کانی ئه‌م سه‌رده‌مه‌‌ لابه‌رێ بێ ئه‌وه‌ی توانایی وه‌چه‌ی داهاتو بۆ له‌ به‌جیگه‌یاندنی نیازه‌کانیان بخاته‌ مه‌ترسیه‌وه‌). ره‌نگه‌ئه‌مه‌ش ئاماژه‌ به‌وه‌ ئه‌کات که‌ بابه‌تی ››ره‌وتی که‌م کردن‹‹ له‌ ناو هه‌ر باسێک سه‌باره‌ت به‌ به‌رده‌وامی ده‌بێ بێته‌ ئاراوه‌. ئه‌م بابه‌ته‌‌ رێگا ده‌کاته‌وه‌ بۆ گه‌یشتن به‌ هاوده‌نگی له‌ نێوان ئه‌و شته‌ی دڵخوازه‌له‌گه‌ڵ و ئه‌و شته‌ی به‌ پێی واقیعی ژیانی رۆژانه‌ به‌ کار ئه‌برێ. له‌ کاتی  هه‌ڵبژاردن له‌ نێوان: پارێزگاری له‌ سه‌رچاوه‌کان و نیازه‌کانی مانه‌وه‌ و به‌رده‌وامی، گه‌یشتن به‌مهاوده‌نگیه‌ناشێ یه‌ک‌ڕاییانه‌ ناتوانرێ له‌ به‌ر چاو نه‌گیرێ.

 ئه‌گه‌ر به‌ پێناسه‌ پێشکه‌وتنی به‌رده‌وام، له‌ وزه‌ که‌ڵک وه‌ربگیرایه‌، به‌م مانایه‌‌ بو که‌ مرۆڤ ده‌بێ ته‌نیا به‌ سه‌رچاوه‌ گه‌لێ که‌ توانایی نوێ بونه‌وه‌یان هه‌یه‌ (منافع قابل تجدید شدن) پاڵ بداته‌وه‌. ئه‌م دۆخه‌ به‌ر له‌ شۆڕشی سه‌نعه‌تی هه‌بو و سوته‌مه‌نی دارینه‌، که‌ به‌ شێوه‌یه‌کی نوێ‌بونه‌وه‌ که‌ڵکی لێ وه‌رده‌گیرا، له‌ واقیعدا ته‌نیا چاوگه‌ی بناخه‌یی ئینرژی بوو.

به‌ڵام به‌پێی زۆربوونی ئاپوره‌ی خه‌ڵک و زۆربونی داواکاری ئینرژی، سوته‌مه‌نیه‌ به‌ردینه‌کان هاتنه‌ ناو گۆڕه‌پان و بوونه‌ سه‌رچاوه‌ی وزه‌. هه‌نووکه‌ له‌ وڵاته‌‌ سه‌نعه‌تیه‌کان سوته‌مه‌نی داری ته‌نیاکه‌مترله‌ یه‌ک له‌ سه‌دی ( 1% ) هه‌مووبه‌کارهێنانی وزه‌ به‌دی‌ئه‌هێنن و سوته‌مه‌نیه‌ به‌ردینه‌کان وه‌ ک، خه‌ڵووز، نه‌وت و گاز، باقی پێویستی به‌وزه‌ دابین ده‌که‌ن.

ئاشکرایه‌‌ که‌ ئه‌م جۆره‌ پێشکه‌وتنه‌ به‌رده‌وام نیه‌‌ چونکه‌ ئه‌و سوته‌مه‌نیه‌ به‌ردینانه‌ی که‌ ماون به‌ شێوه‌یه‌کی زۆر تونده‌وه‌ خه‌ریکن که‌م ده‌که‌ن و ››توانایی وه‌چه‌کانی داهاتو بۆ له‌ناوبردنی نیازه‌کان ده‌خه‌نه‌ مه‌ترسیه‌وه‌«.

کێشه‌که‌، ته‌نیا له‌ که‌م بوون و له‌ ئاکامدا ته‌واو بوونی کانگاکانی سوته‌مه‌نیه‌ به‌ردینه‌کان‌دا نیه‌‌.

که‌ڵک وه‌رگرتن له‌م کانگا زه‌خیرانه‌ کێشه‌گه‌لێکی دیکه‌ی به‌ دواوه‌یه‌ که‌ له‌ به‌رده‌وامی سیسته‌می ژیاندا رێ و شوێنی پێچه‌وانه‌ داده‌نێن : بڵاوکردنه‌وه‌ی CO2 و گازه‌کانی‌تر هۆی سه‌ره‌کی گیرۆده‌بوون و چڵکن بوونی هه‌وا (ئاتمۆسفێر) و گه‌رم بوونی زه‌ویه‌ و له‌ ئاکامدا هه‌ڕه‌شه‌یێکه‌ بۆ ژیانی به‌ره‌کانی داهاتوو.

له‌ وڵاتانی که‌متر پێشکه‌وتودا، ئێستاش به‌ شێکی زۆر له‌ مه‌سره‌فی ئینرژی له‌ رێگه‌ی سووته‌مه‌نی داریه‌وه‌ دابین ده‌کرێ. ئه‌گه‌ر سه‌رپه‌ره‌شتی ئه‌م چاوگه‌یه‌،له‌ رێگه‌ی چاندنی سیسته‌مێکی داری نوێ به‌جێی داره‌ بڕراوه‌کان، به‌دروستی بگاته‌ ئاکام، دارستان ده‌‌‌ توانێ ببێته‌ چاوگه‌یه‌کی وزه‌ بێ کۆتایی. به‌ڵام راستیه‌کان شتێکی تر ده‌ڵێن  و ئێمه‌ هه‌رساڵ ده‌بینین که‌زیاتر له‌ 10ملیۆن هێکتار لێره‌وار- زۆرتر لێره‌واره‌کانی گه‌رمێن – ته‌فر و توونا ده‌بن. ئه‌م کێشه‌یه‌  له‌ ئه‌فریقا  و له‌ ئاسیای باشووری رۆژهه‌ڵات و ئه‌مریکای لاتین زیاترله‌به‌رچاوه‌. 

له‌ میقیاسی جیهانیدا ته‌نیا کاره‌بای ئاوی به‌ چاوگه‌یه‌کی به‌رده‌وامی ئینرژی ده‌ژمێردرێ – چونکه‌ئه‌مسه‌رچاوه‌یه‌ کز  نابێ وگازه‌ گوڵخانه‌ییه‌کان دروست ناکات-به‌ڵام ته‌نیا 10له‌ سه‌دی(10%) گشتی ئینرژی که‌ڵک لێ وه‌رگیراوی جیهان له‌م کانگایه‌وه‌ دابین ده‌کرێ  وهه‌رچه‌ن شوێنه‌که‌ڵک لێوه‌ر نه‌گیراوه‌کان زۆر زۆرن، به‌ڵام به‌ر بڵاوی ئه‌وان به‌چه‌شنێکی یه‌کجۆر نیه‌.

بۆ گه‌ییشتن به‌ به‌رده‌وامییه‌تی وزه‌ سێ رێومانمان له‌ به‌رده‌مدایه‌:

1-     درێژتر کردنی ته‌مه‌نی ئه‌و سوته‌مه‌نیه‌ به‌ردینانه‌ی که‌ هه‌ن. له‌ رێگه‌ی که‌ڵک وه‌رگرتنی ژیرانه‌وه‌.

2-  په‌ره‌سه‌ندنی که‌ڵک وه‌رگرتن له‌ چاوگه‌کانی دیکه‌ی وزه‌یه‌ک که‌ توانایی نوێ بوونه‌وه‌یان هه‌یه‌و که‌متر که‌ڵکیان لێ‌وه‌رگیراوه‌ وه‌کو هێزی »با«، هێزی گه‌رمایی هه‌تاو، هێزی ده‌مای ئه‌لکتریکی(ترموالکتریک).فۆتۆڤۆڵتاو»زیست توده‌«

3-    په‌ره‌سه‌ندنی که‌ڵک وه‌رگرتن له‌ وزه‌ی ناوه‌کی.                                                   

به‌ر له‌ دوو قه‌یرانی نه‌وتی ده‌هه‌ی1970، زیادبوونی مه‌سره‌فی وزه‌ ،به‌ که‌ڵک وه‌رگرتن له‌ سووته‌مه‌نیه‌ به‌ردینه‌کان، به‌شێ له‌و ره‌وشتی ژیانی وڵاته‌ پێشکه‌وتوه‌کان بوو ئه‌یانویست شوێنی که‌ون و پێی بگه‌ن. داڕشتنی پڕۆگرام بۆ که‌ڵکوه‌رگرتنی وزه‌ له‌ داهاتوودا ده‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌و چاوه‌ڕوانیه‌ بوو و زیاتر بوونی به‌رده‌وامی لانی که‌م 3 له‌ سه‌دا (3 %) له‌ به‌ر چاو گیرابوو، واته‌ له‌ که‌متر له‌ په‌نجا ساڵدا چوار به‌رابه‌ر زیاتر له‌ پێشوو که‌ڵک له‌ ئینرژی وه‌رده‌گیرا.

ئه‌م دوو قه‌یرانه‌ نه‌وتیه‌ بوه‌ هۆی پێداچوونه‌وه‌یه‌کی نوێ به‌سه‌ر بارو دۆخی نه‌وتاو هه‌روه‌ها هه‌وڵ و تێکۆشانێ بۆ که‌م کردنه‌وه‌ی پاڵدانی پڕ مه‌ترسی به‌ نه‌وته‌وه‌. له‌ ده‌هه‌ی 70 دا دو لێکۆڵینه‌وه‌ی گرینگ سه‌باره‌ت به‌ ئینرژی به‌ ئاکام گه‌یی: یه‌کیان له‌ لایه‌ن کۆڕی لێکۆڵینه‌وه‌ی ئینرژی که‌مبریج. ئینگلیستان بۆ کۆنفرانسی جیهانی ئینرژی، ئه‌وی دیکه‌ش له‌ لایه‌ن ئه‌نیسیتۆی نێونه‌ته‌وه‌یی راڤه‌ی سیستمه‌ کارامه‌کان، ڤیه‌ن. هه‌ر دولێکۆڵینه‌وه‌که‌ یه‌ک مه‌به‌ستی درێژخایه‌نیان هه‌بوو، گۆڕینی کانگاکانی ئینرژی له‌ نه‌وته‌وه‌ بۆ کانگاکانی دیکه‌ی ئینرژی که‌ زۆرن وه‌کو گازی خۆڕسک (ته‌بیعی)، خه‌ڵوزه‌‌به‌ردینه‌و وزه‌ی ئه‌تۆمی، به‌له‌به‌ر چاوگرتنی پاراستنی راده‌ی مه‌سره‌فی وزه‌.

روانگه‌ی ئه‌وان بریتی بوو له‌ به‌راوردی ئینرژی پێویست له‌ داهاتودا به‌ پێی ئه‌و دانان‌گه‌له‌ی (فرچیه‌هایی) که‌ سه‌باره‌ت به‌ راکێشانی ئاپووره‌ ناسی و ئابوری داهاتوه‌، سازکردنی یه‌کگرتنی مێژویی له‌ نێوان ئه‌م راکێشانگه‌له‌و داواکاری ئینرژی و نزیک کردنه‌وه‌ی ئه‌م داواکاریه‌ بۆ تێکه‌ڵ کردنێکی نوێ له‌ زه‌خیره‌کانی وزه‌. به‌ڵام که‌م وکووڕی پڕۆگرامی ئه‌وان نه‌بونی ته‌ریب بونێکی(موازنه‌)هه‌تایی له‌ به‌ کار هێنانی ئینرژی له‌ نێوان دنیای پێشکه‌وتو و دنیای له‌ حاڵی پێشکه‌وتندا بوو له‌ ئاکامدا مانای به‌رگری له‌ چاوه‌ڕوانیه‌ شایسته‌‌کانی وڵاته‌ که‌متر پێشکه‌وه‌کانی له‌ به‌ر ڕێدا بوو.

له‌ ساڵی1988 ، نووسه‌ری ئه‌م وتاره‌ له‌ په‌رتوکه‌که‌ی خۆی »ئینرژی بۆ جیهانێکی هه‌تایی«، هه‌ل و مه‌رجی ته‌کنۆله‌جیه‌ تازانه‌ی که‌ بتوانن کارامه‌ بوونی ئینرژی بۆ پڕ کردنه‌وه‌ی نیازه‌کانی ئینرژی جه‌ماوه‌ری دنیا له‌ ساڵی2020 دا له‌ به‌رچاو بگرن، خسته‌ به‌ر توێژینه‌وه‌. ئاکامی توێژینه‌وه‌ ئه‌مه‌بو که‌ به‌ که‌ڵک وه‌رگرتنێکی به‌ربڵاو له‌ ته‌کنۆلۆجیاکانی نوێ، خه‌ڵکی دنیای به‌ره‌و پێشکه‌وتن، ده‌توانن بگه‌نه‌ حاستی ژیانی خه‌ڵکی ئه‌وروپای رۆژاوا له‌ نیوه‌ی ده‌هه‌ی 1970 دا و وڵاته‌ سه‌نعه‌تیه‌کان ده‌توانن که‌ڵکی وزه‌ی خۆیان تانیوه‌ که‌م که‌نه‌وه‌. نوسه‌ر له‌ئاکامدا ته‌واوی که‌ڵکی ئینرژی ساڵی 2020ی تا راده‌یه‌ک به‌ قه‌د که‌ڵکی ساڵی 1980، دابین کرد،به‌م جیاوازیه‌ که‌ راده‌ی ئاسایشی هه‌ره‌زۆری جه‌ماوه‌ری جیهان به‌ره‌و سه‌ر ده‌چێت.

به‌ داخه‌وه‌ ئه‌م پرۆگرامه‌ له‌گه‌ڵ دۆخێکی به‌رده‌وام، هاورَێ نه‌بوو چونکه‌ سووته‌مه‌نیه‌ به‌ردینه‌کان ئێستاش راده‌یه‌کی زۆر له‌ ئینرژی پێویستیان له‌ ئه‌ستۆدا بوو . بڵاوکردنی CO2 به‌جێی خۆی ئه‌تمۆسفێری گیرۆده‌ ده‌کرد. به‌م حاڵه‌ش ئه‌م پرۆگرامه‌ نیشانیدا که‌ مه‌سره‌فی ئینرژی له‌ ئیستادا و هه‌روه‌ها درێژخایه‌ن کردنی ته‌مه‌نی چاوگه‌ی سوته‌مه‌نیه‌ به‌ردینه‌کان له‌ یه‌ک راده‌دا ده‌توانرێ رابگیردرێ.  

ر.ه.ویلیامز له‌ بنکه‌ی نوێژینه‌وه‌ی وزه‌  و ژینگه‌ی، زانستگای پرینستۆن،له‌ لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی نوێدا که‌ ساڵی 1989 چاپکرا؛ گه‌شبینه‌ به‌وه‌ی که‌ که‌ڵک وه‌رگرتنی زۆرتر له‌و سوته‌مه‌نیانه‌ی که‌ ده‌زێنه‌وه‌ له‌ رواڵه‌تدا به‌ یارمه‌تی ته‌کنۆلۆجیا به‌ سه‌مه‌ر دێت له‌ بواری ئابوریه‌وه‌ به‌رده‌وامیان زیاتره‌.

رێگاکانی گارامه‌تربونی که‌ڵک‌وه‌رگرتن له‌ سوته‌مه‌نیه‌دارینه‌ و گۆڕینی سوته‌مه‌نیه‌کانی »زیست توده‌« ی دیکه‌ (زۆرتر گیاکان و به‌جێماوه‌کانی گیایی)به‌ کاره‌با، له‌رێگه‌ی گازکردنی سوته‌مه‌نی و که‌ڵک‌وه‌رگرتن له‌ ژێنێراتۆره‌ نوێکانی توربینی گازی به‌توندی دێته‌ناو گۆڕه‌پانه‌وه‌.

گۆڕینی نه‌یشه‌که‌ر به‌ ئیتانۆڵ به‌ نێوی چاوگه‌ی ئینرژی بۆسازکردنی کاره‌با، له‌ ئاستی پێشکه‌وتن‌دایه‌ و له‌ بواری که‌ڵک‌وه‌رگرتن له‌ هێزی»با«، هێزی گه‌رمایی هه‌تاو و »فۆتۆڤۆڵتا« پێشکه‌وتن‌گه‌لێکی نوێ‌ و گرینگ به‌دی‌هاتوه‌.

ئاکامی توێژینه‌وه‌ی نوێی گشتی ئه‌م که‌ل و په‌لانه‌ له‌ لێکۆڵینه‌وه‌ی ویلیامز ئه‌مه‌بو که‌ له‌ساڵی 2025دا، زیاتر له‌ نیوه‌ی ئینرژی وڵاتانی له‌ حاڵی پێشکه‌وتندا ده‌توانێ له‌ چاوگه‌دوپاته‌وه‌ بوه‌کانی ئینرژی به‌ده‌س بێت.

رێگای وه‌ڵامی ئه‌تۆمی

له‌ کۆتاییدا، ده‌بێ به‌شی ئه‌گه‌ریی(احتمالی) ئینرژی ئه‌تۆمی له‌ پێک‌هێنانی سیسته‌مێکی ئینرژی جیهانی به‌رده‌وام له‌ به‌رچاوبگیردرێ.

ئینرژی ئه‌تۆمی CO2 بڵاوناکاته‌وه‌ و به‌ کامڵ بوونی ریئاگتۆره‌کانی ته‌واوکه‌ر، سوته‌مه‌نی ئه‌تۆمی‌پێویست بۆکاری هه‌زاران کارگه‌ی هێزی ئه‌تۆمی له‌ سه‌ده‌کانی داهاتوودا، دروست ده‌کات.

هێزی ئه‌تۆمی له‌‌سه‌رکاغه‌ز (تیئۆری) سه‌رچاوه‌یێکی به‌رده‌وام و به‌‌که‌ڵکی ئینرژی‌‌یه‌.

کێشه‌ی ئینرژی ئه‌تۆمی له‌ شوێنێکی دیکه‌ دایه‌، ته‌نانه‌ت به‌ که‌ڵک‌وه‌رگرتن له‌ پێشکه‌وتوترین ته‌کنۆلۆجیا، روداوه‌که‌ رووده‌دا. کاره‌ساتی دڵته‌زێنی چێرنۆبیل ئه‌م وته‌یه‌ ده‌سه‌لمێنێ. هه‌ر وه‌ها له‌ رواڵه‌تدا هیچ رێگایێکی وه‌ڵام‌دانه‌وه‌ بۆ کێشه‌ی رزگاربوون له‌ زبڵه‌کانی تیشک‌هاوێژ به‌ شێوازێ که‌ له‌ ته‌ک راگرتنی ژینگه‌یێکی خاوێن یه‌ک بگرێت، نیه‌.

ئه‌م کێشانه‌ له‌ ته‌ک مه‌ترسی پێشکه‌وتنی ئه‌تۆمی بۆ مه‌به‌سته‌کانی شه‌ڕگه‌ری(نزامی)له‌ زۆربه‌ی وڵاته‌کاندا رێگای وه‌ڵامی ئه‌تۆمی له‌ به‌ر چاوی خه‌ڵکدا ره‌ت ده‌کاته‌وه‌.